نارنجستان قوام، باغ هفت هنر ایرانی

باغ نارنجستان قوام یکی از باغهای زیبای شهر شیراز می باشد  نارنجستان قوام  یادگاری از دوران قاجار است و با زیبایی هایش دل هر بیننده ای را می رباید.
موزه ای در این باغ است که اشیای اهدایی پروفسور پوپ، ایران شناس آمریکایی، را می توانید در آن ببینید.
هفت هنر ایرانی در آن به کار رفته است و همین موضوع ارزش این باغ را دو چندان می کند.

آشنایی با باغ نارنجستان قوام

در خیابان لطفعلی خان زند شیراز گزینه های زیادی برای گشت و گذار و خلق لحظات متفاوت وجود دارد و نارنجستان قوام یکی از آنهاست؛ باغی که می توانید با قدم زدن در آن به سده های پیش بروید و از فضای روح افزای آن لذت ببرید. این باغ که یادگاری از دوران قاجار است در بین عامه مردم با عنوان باغ قوام شناخته می شود و به واسطه نام بنای درون آن به نارنجستان قوام نیز معروف شده است. باغ قوام در محدوده ای واقع شده که نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر محسوب می شود. در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ از مکان های مهم شیراز نیز در این محل قرار داشتند و همین مساله بر اهمیت این اثر می افزاید.
در نارنجستان قوام رد پای هفت هنر ایرانی دیده می شود و گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، حجاری، معرق کاری و منبت کاری در جای جای آن به زیبایی هر چه تمام تر جلوه گر شده اند. این اثر در اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و میراثی مهم از تاریخ این سرزمین به شمار آمد.

حال خوب نارنجستان قوام

شاید در نگاه اول، نارنجستان قوام تنها یک اثر تاریخی از روزگاران گذشته به نظر برسد؛ اما این باغ فرصت های خوبی را برای کسب آرامش و گذراندن لحظاتی متفاوت در اختیارتان قرار می دهد. تماشای درختان سر به فلک کشیده و گل های رنگارنگ این باغ حال و هوای خاصی را مهمان دل تان می کند. اگر حتا به تاریخ هم علاقه نداشته باشید، در نگاه اول عاشق نارنجستان قوام و مسحور دلبری هایش خواهید شد. آن قدر که به هنگام ترک کردن این اثر، دل کندن برای تان به شدت سخت است.
نارنجستان قوام جایی ست که در قهوه خانه آن می توانید ساعاتی خوش را بگذرانید و علاوه بر چای و دمنوش های سنتی، با نوشیدن عرقیجات و شربت های خانگی جانی تازه کنید. اگر دل تان خواست که در فرهنگ این دیار غرق شوید، به سراغ غرفه اجاره لباس های سنتی بروید و از میان لباس های رنگین یکی را برگزینید و بر تن کنید. حالا با همان لباس در این باغ قجری گشت و گذار کنید و به ثبت تصاویر خاص بپردازید.
نارنجستان قوام شما را با خود به دنیای دیگری می برد و برای دقایقی از روزمرگی ها و دغدغه ها دورتان می کند. حال خوب این باغ با هیچ چیز دیگری قابل قیاس نیست…

معماری و بخش های باغ نارنجستان قوام

سبک باغ شبیه به سبک دوره قاجاریه است؛ اما در طرح بنای اصلی اقتباسی از معماری دوره زندیه دیده می شود. سازندگان در طراحی باغ نارنجستان قوام از اصل تقارن استفاده کرده اند؛ با کمی دقت متوجه می شوید که ایوان یا تالار آینه باغ در وسط قرار دارند و اتاق ها به صورت موزون و هماهنگ در راست و چپ آن شکل گرفته اند. این مجموعه در ابتدا شامل کاخ، باغ، حمام، زنجیرخانه، اصطبل و مکتب خانه بود؛ اما زنجیرخانه و اصطبل در جریان حوادث تاریخی و گذر زمان از میان رفتند و امروزه باقی آثار را در باغ می توان دید.

خانه عرقی ها

در شرق عمارت نارنجستان عمارت مکتب خانه قرار دارد که جزو بناهای مجموعه قوام است. ورودی این بنا رو به شمال قرار دارد و درِ آن از پشت نارنجستان قوام باز می شود. قسمت جنوبی این بنا، مطبخ خانه قوام بود و قسمت‌های شمالی و غربی آن در زمانی نقش مکتب خانه قوام را داشت. با گذشت زمان و ساکن شدن چند خانواده در آن، این بنا به محلی برای عرق گیری تبدیل شد و به همین دلیل آن را خانه عرقی ها خواندند. گذشت زمان و عدم استفاده صحیح از این بنا آسیب‌های فراوانی به آن وارد کرده و نیازمند مرمت است. این ساختمان در دهه اخیر تحت تملک و مرمت سازمان مسکن و شهرسازی فارس درآمده و در اختیار دانشگاه شیراز است. بنای مزبور معماری درون گرا دارد و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. همچنین هشتی، دالان ارسی و زیرزمین‌های بسیار جالبی نیز در آن قرار دارند.

حمام گچینه

این حمام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده و یکی از پنج حمام قدیمی معروف شیراز است. این بنا جزو مجموعه قوام به شمار می رود و در گذشته توسط تونلی به نارنجستان قوام راه داشته است. کارشناسان در بررسی‌های اخیر موفق به کشف بخشی دیگر از حمام شده اند که حمام خصوصی قوام بوده است و به این حمام راه دارد. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی حمام گچینه را از خانمی به نام همدم خریداری کرد. دیگر حمام‌های شیراز عبارتند از: حمام ریحان، حمام ایروانی، حمام شکوفه، حمام جامی هاشمی.

فضای باغ

بین عمارت ضلع جنوبی -که دفتر کار حاکم وقت محسوب می شده – و عمارت اصلی -که در شمال قرار دارد- باغی وسیع و محصور با نرده های آهنی قرار دارد. این باغ در دوره قاجار محصور شده و نرده آهنی دور تا دور باغچه‌ها به شکل قدیمی خود پا بر جاست. محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ قرار دارد. در این محوطه حوض بزرگی دیده می شود که انعکاس نمای عمارت و ایوان در آن جلوه بسیار زیبایی دارد. لبه‌ها و پاشویه این حوض نیز پوشیده از قطعات بزرگ سنگ سرخ است و در دو طرف آن نیز چند باغچه به چشم می خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض آغاز شده تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه پیدا می کند. در وسط این گذرگاه آب نمایی سرتاسری با اشکال هندسی ایجاد و اطراف آن نیز گل کاری شده است. این باغ دارای درختان نارنج بسیاری است و در فصل شکوفه دادن عطر دل‌انگیز بهار نارنج فضای باغ را عطرآگین می کند. درختان نخل تنومند و کهنسال در دو طرف گذرگاه اصلی باغ قد علم کرده اند و دیگر انواع درختان نیز در باغ دیده می شوند. گلهای گوناگون و رنگارنگ نیز در جای جای باغ نارنجستان قوام خودنمایی می کنند.

موزه نارنجستان قوام

پیش از این گفتیم که بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی موسسه آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران شناس معروف آمریکایی در این مکان دایر بود. وی اشیا و عتیقه های به دست آمده در سفرهای پژوهشی خود در ایران را به این مکان آورد و آنها را در معرض نمایش گذاشت. همین کار آغازی بود برای شکل گیری یک موزه در نارنجستان قوام.
در سال های اخیر مسوولان با انجام تعمیرات اساسی در زیرزمین ضلع شمالی، آن را به موزه ای تبدیل کردند که وابسته به دانشکده هنر معماری است و اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ را در آنجا نگهداری می کنند. آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه شامل ظروف، سکه‌ها، تابلو‌ها، کاشی‌کاری‌ها و … متعلق به دوره باستانی و تاریخی بوده و بخشی از آثار باستانی حفاری شده مربوط به سه هزار سال قبل نیز در میان آنها دیده می شود. هم اکنون کتابخانه این مرکز نیز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز را در خود دارد.

تزیینات باغ نارنجستان قوام

نارنجستان قوام از نظر هنرهای به کار رفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز به شمار می رود. پیش از این اشاره هایی به تزیینات به کار رفته در باغ داشتیم؛ اما این تزیینات به حدی قابل توجه هستند که در اینجا به صورت جداگانه و مفصل تر به آنها می پردازیم:
نقاشی: در انتهای تالار شرقی و غربی، اتاق‌ هایی با نقوشی زیبا به چشم می خورد. در تزیین سقف‌ های نقاشی شده از موادی چون گل اخری، اکلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌ های معدنی استفاده شده است. این مواد در هر دو نوع سقف‌ های تخته کوبی شده و سقف‌ های با تیرهای قلمدانی به کار رفته اند.
گچ بری و آجرکاری: هنرمندان ایرانی در پیاده سازی طرح‌ های آجرکاری سنتی در باغ نارنجستان قوام سنگ تمام گذاشته و انواع این هنر از قبیل شطرنجی، بند سنگ، خفته و راسته را در بناها به کار برده اند. خفته و راسته به طرحی از به کار بردن آجر در سقف‌های ضربی یا آجر‌فرش زمین گفته می شود که در آن آجرها را به‌ ترتیب عمود بر یکدیگر یعنی یک آجر خفته (افقی) و یک آجر راسته (عمودی) کار می گذارند.
این طرح‌ ها در تمامی بدنه‌ ها و سقف دو بهار خواب در دو طرف ضلع شمالی با گچ‌ بری‌ های زیبایی در آمیخته اند که به طرح‌ های سنتی گیاهی معروف هستند.
مقرنس کاری: سقف فضای هشتی در بدو ورود هر کسی را مبهوت خود می کند. این سقف با مقرنس آویخته تزیین شده و به زیباترین شکل ممکن از هنر کاشی‌ کاری نیز بهره گرفته است.
حجاری: در قسمت ازاره‌ های دو ضلع جنوبی و شمالی حجاری های چشم نوازی بر روی سنگ دیده می شود. این حجاری ها تصاویر الهام گرفته از نقوش تخت جمشید هستند و در آنها حیوانات افسانه‌ ای و یا تصویر سربازان قاجاری و نقش اسلیمی مشبک و یا تصویر درختانی به سبک مینیاتوری نیز به چشم می خورد.

کاشی کاری: در نمای داخلی ضلع جنوبی چندین صحنه برگرفته از داستان های تاریخی با هنر کاشی کاری به تصویر کشیده شده اند که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: سلیمان و بلقیس ملکه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌ هایی از شکار حیوانات. در قسمت میانی این بخش نقش سه خدمتگزار در حال حمل ظروف میوه و اشربه نیز با هنر کاشی کاری نقش بسته است و در قسمت پیشانی نمای ضلع شمالی سه شمسه دیده می شود که بر روی هر یک مناظری بر روی کاشی وجود دارد. بر روی شمسه میانی دو شیر شمشیر به دست به صورت قرینه بر روی کاشی هفت رنگ نقش بسته که دو فرشته در بالای سرشان تاجی را نگه داشته اند و خورشید از پشت شان طلوع می کند. در شمسه‌ های دو طرف نیز صحنه نبرد غزال و پلنگ بر روی کاشی هفت رنگ به چشم می خورد.
آینه کاری: تالار آینه و تالار شاه نشین از دیدنی ترین قسمت های باغ هستند که از دو نوع آینه کاری در آنها استفاده شده است؛ نوع اول آینه‌ های ساده را شامل می شود که به شکل‌ های مختلف و با فرم‌ های هندسی به کار رفته اند. در نوع دوم آینه زمینه کار است و قطعات کوچک آینه به عنوان نقش و طرح و شیشه‌ های ساده و رنگی به عنوان روکش بر روی آن هستند که به این نوع کار “چهار رویه” اتلاق می شود.
معرق کاری روی چوب: بر روی درهای اتاق‌ها و ستون های چوب گردو، هنر معرق به وفور دیده می شود. هنرمندان این مرز و بوم در پیاده سازی این هنر نقوش مختلفی از قبیل اسلیمی و ترنج به کار برده و از موادی همچون چوب صندل بهره گرفته اند.

امکانات نارنجستان قوام

نارنجستان قوام یکی از مشهورترین دیدنی های شیراز است و امکاناتی همچون فروشگاه صنایع دستی و لوازم تزیینی، قهوه خانه، سرویس بهداشتی و … در آن وجود دارد

باغ نارنجستان قوام در شهر شیراز در محله بالا کفت و تقریبا در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد.

این باغ و عمارت از مجموعه ارزشمند دوران قاجار در شیراز است و به علت وفور درختان نارنج به باغ نارنجستان نامیده می‎شود. احداث این باغ و مجموعه‎های آن بوسیله علی‎محمد خان قوام‎الملک آغاز و در سال ۱۳۰۰هـ . ق بوسیله فرزندش محمد رضا قوام‎الملک تکمیل گردید.

در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و سردر ورودی با تزیینات آجری و کتیبه‎ای سنگی از مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن کریم است و از چوب ساج با منبت‎کاریهای زیبا ساخته و به هشتی باز می‎شود و بوسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‎کند.
این باغ در جبهه‎های شمالی، جنوبی و شرقی دارای ساختمان می‎باشد. عمارت اصلی با ایوان دو ستونه در جبهة شمالی، با شیوة معماری دورة زندیه در دو طبقه و یک زیرزمین می‌‌باشد.

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه برای ورود به سایر قسمتها تعبیه شده است که با کف محوطه دو متر اختلاف دارد. ستونهای ایوان بزرگ از سنگ مرمر یکپارچه، با بدنه‎ای استوانه‎ای و سرستونهای دارای مقرنس تشکیل شده است.

بالای عمارت دارای ۳ هلالی با نقوش اسلیمی می‎باشد، که در وسط آن دو شیر که صفحه‎ای را نگاه داشته‎اند و بر روی آن آیة نصر من الله و فتح قریب نوشته شده است که دو فرشته هم از بالا آن را نگاه داشته‎اند و در طرفین دو هلالی دیگر صحنه‎ای از شکار آهو، توسط پلنگ به چشم می‎خورد.
عمارت نارنجستان به مساحت تقریبی ۹۴۰ متر مربع در باغی به وسعت ۳۵۰۰ متر مربع در دو جبهه شمالی و جنوبی بنا شد. این باغ در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.